رفع نیاز متکدیبرای رفع نیاز فقیر در قرآن راه‌های بیان شده است. ۱ - راه‌های رفع نیازچون متکدی ممکن است در واقع مصداق یکی از عناوین فقیر، مسکین، ابن السبیل و مانند این‌ها باشد، برای برطرف کردن نیازهای او می‌توان از احکامی که مورد مصرف آن‌ها یکی از این موارد است، بهره جست؛ مانند مصارف زکات که در آیه ۶۰ توبه ذکر شده است [۳]
تفسیر جلالین، ص۲۵۰.
:«اِنَّمَا الصَّدَقتُ لِلفُقَراءِ والمَسکین... وابنِ السَّبیل». برخی مفسران «مساکین» را در این آیه فقرایی دانسته‌اند که حاجت خود را اظهار می‌کنند ، چنان که شخص در راه مانده (ابن السبیل) در آیه نیز می‌تواند یکی از مصادیق سائل باشد.۲ - حق فقیر در اموال مردمبر پایه آیاتی نیز قرآن در اموال انسان‌ها حقی برای متکدیان و افراد محروم نهاده است:«وفی اَمولِهِم حَقٌّ لِلسّائِلِ والمَحروم» که به نظر بسیاری از مفسران «حق» در این آیات، زکاتی است که خداوند برای این افراد در اموال انسان‌ها گذاشته است. بر اساس برخی روایات مراد از «حق» در این آیات، اموالی است که مؤمنان نذر می‌کنند که روزانه یا هفتگی یا ماهیانه به سائلان بپردازند. ۳ - موارد مصرف انفالو به همین ترتیب، اعطای کمک مالی به متکدیان می‌تواند از موارد مصرف انفال مذکور در آیه ۷ حشر و خمس یاد شده در آیه ۴۱ انفال باشد، چنان که در آیات متعدد دیگر منع کنندگان از زکات و دیگر حقوق واجب مساکین، شایسته عذاب الهی دانسته شده‌اند [۱۸]
مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۱۰.
[۱۹]
سبل السلام، ج۴، ص۱۹۷.
:«و لایحُضُّ عَلی طَعامِ المِسکین». برخی مفسران مراد را کسانی دانسته‌اند که وقتی سائلی نزد آنان می‌آید، دیگران را به اطعام وی وا نمی‌دارند. ۳.۱ - گوشت قربانیاز جمله منابع تأمین نیاز سائلان، گوشت قربانی در مناسک حج است:«والبُدنَ جَعَلنها لَکم مِن شَعئِرِ اللّهِ... فَاِذا وجَبَت جُنوبُها فَکلوا مِنها واَطعِموا القانِعَ والمُعتَر» ؛ «فَکلوا مِنها و اَطعِموا البائِسَ الفَقیر». در احادیث شیعه و اهل سنت [۳۴]
جامع البیان، ج۱۷، ص۱۹۵.
[۳۵]
السنن الکبری، ج۹، ص۲۹۳.
نیز این موضوع هست و بر پایه آن، بسیاری از فقها اطعام فقرا اعم از سائل و غیر سائل را از گوشت قربانی واجب [۳۸]
مختلف الشیعه، ج۴، ص۲۸۵.
و شماری مستحب شمرده‌اند [۳۹]
النهایه، ص۲۶۱.
و بیش‌تر آن‌ها بر آن‌اند که باید ثُلث گوشت قربانی را صدقه دهد [۴۳]
بدایة المجتهد، ج۱، ص۳۵۲.
و برخی به دادن نیمی از قربانی فتوا داده‌اند. ۴ - حق فقیر در ارثاموال دیگری که می‌توان از آن نیاز برخی متکدیان را برآورد، اموال مانده از میت است، از این رو قرآن کریم در آیه ۸ نساء به مؤمنان فرمان داده است که اگر هنگام تقسیم ارث ، مساکین در مجلس حضور یافتند، مقداری از اموال میت را به آن‌ها بدهید:«و اِذا حَضَرَ القِسمَةَ اُولوا القُربی والیتمی والمَسکینُ فَارزُقوهُم مِنه». عده‌ای دادن بخشی از ارث به این افراد از جمله سائلان را واجب دانسته‌اند [۴۷]
جامع البیان، ج۴، ص۳۵۰.
[۴۹]
المحلی، ج۸، ص۱۲۸.
؛ اما برخی گفته‌اند که این آیه با آیات ارث نسخ شده است و این حکم را مربوط به صدر اسلام دانسته‌اند [۵۰]
جامع البیان، ج۴، ص۳۵۲.
[۵۱]
تفسیر قرطبی، ج۵، ص۴۸ - ۴۹.
[۵۲]
نورالثقلین، ج۱، ص۴۴۶.
و عده‌ای ضمن رد نسخ، آن را حکمی استحبابی شمرده‌اند که ورثه میت بهتر است به آن عمل کنند. [۵۵]
نمونه، ج۳، ص۲۷۶ - ۲۷۷.
۵ - انفاق‌های مستحبراه دیگر کمک به متکدیان نیازمند، انفاق‌های مستحب است که آیات متعددی مؤمنان را بدان ترغیب کرده‌اند ؛ در آیه ۱۷۷ بقره کمک کردن به سائلان از جمله وجوه نیکی به شمار رفته و کمک کنندگان، صادق و بات قوا خوانده شده‌اند:«ولکنَّ البِرَّ مَن ءامَنَ بِاللّه... و ءاتَی المالَ عَلی حُبِّه... السّائِلین... اُولئِک الَّذینَ صَدَقوا واُولئِک هُمُ المُتَّقون». برخی مراد از «المالَ» را در این آیه زکات و دیگر انفاق‌های واجب و عده‌ای اعم از انفاق‌های واجب و مستحب [۶۲]
فقه القرآن، ج۲، ص۲۹۷.
و شماری دیگر صرفاً انفاق‌های مستحب دانسته‌اند. آیات ۵ - ۲۲ انسان و آیه ۵۵ مائده نیز به انفاق‌های مستحب اشاره دارد که قرآن در این آیات با مدح انفاقگران، مسلمانان را به کمک کردن به سائلان نیازمند ترغیب کرده است ؛ همچنین برخی مفسران یکی از مصادیق حق در آیه ۱۴۱ انعام را که قرآن به پرداخت آن فرمان داده است:«وءاتوا حَقَّهُ یومَ حَصادِه» صدقات مستحب دانسته‌اند که به متکدیان و مساکین می‌دهند. [۶۸]
جامع البیان، ج۸، ص۷۶.
۶ - فهرست منابع(۱) احکام القرآن، الجصاص (م ۳۷۰ ق)، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق. (۲) اسباب النزول، الواحدی (م ۴۶۸ ق)، قاهرة، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ ق. (۳) اقرب الموارد، الشرتونی اللبنانی، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۶ ق. (۴) بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق. (۵) بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق. (۶) تاج العروس، الزبیدی (م ۱۲۰۵ ق)، بیروت، مکتبة الحیات. (۷) التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۸) تحف العقول، حسن بن شعبة الحرانی (م قرن۴ ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق. (۹) تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، المکتبة المرتضویه. (۱۰) ترتیب العین، خلیل (م ۱۷۵ ق)، به کوشش المخزومی و دیگران، دارالهجرة، ۱۴۰۹ ق. (۱۱) تفسیر التحریر والتنویر، ابن عاشور (م ۱۳۹۳ ق)، تونس، الدار التونسیة، ۱۹۹۷ م. (۱۲) تفسیر الجلالین، جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه. (۱۳) تفسیر الصافی، الفیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق. (۱۴) تفسیر العیاشی، العیاشی (م ۳۲۰ ق)، به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه. (۱۵) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق. (۱۶) تفسیر القمی، القمی (م ۳۰۷ ق)، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق. (۱۷) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق. (۱۸) تفسیر کنزالدقایق، المشهدی، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ ق. (۱۹) تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق. (۲۰) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۲۱) تهذیب الاحکام، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش. (۲۲) تهذیب الکمال، المزی (م ۷۴۲ ق)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۵ ق. (۲۳) جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق. (۲۴) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق. (۲۵) جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۲۶) الخصال، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ ق. (۲۷) الخلاف، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق. (۲۸) الدرالمنثور، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۶۵ ق. (۲۹) الدروس الشرعیه، الشهید الاول (م ۷۸۶ ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ ق. (۳۰) ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م ۱۰۹۰ ق)، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث. (۳۱) روح المعانی، الآلوسی (م ۱۲۷۰ ق)، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق. (۳۲) روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ ش. (۳۳) زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، به کوشش محمد عبدالله، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ ق. (۳۴) زبدة البیان، المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویة. (۳۵) السرائر، ابن ادریس (م ۵۹۸ ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق. (۳۶) السنن الکبری، البیهقی (م ۴۵۸ ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق. (۳۷) شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار (علیهم‌السلام)، النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق. (۳۸) الصحاح، الجوهری (م ۳۹۳ ق)، به کوشش عبدالغفور العطاری، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ ق. (۳۹) عدة الداعی، ابن فهد الحلی (م ۸۴۱ ق)، به کوشش موحد قمی، دارالکتب الاسلامی. (۴۰) العروة الوثقی، سید محمد کاظم (م ۱۳۳۷ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ ق. (۴۱) علل الشرایع، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق. (۴۲) عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۴ ق. (۴۳) عیون الحکم والمواعظ، علی بن محمد اللیثی (م قرن۶)، به کوشش حسنی، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ ش. (۴۴) فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ ق)، بیروت، دارالمعرفة. (۴۵) فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، بیروت، دارالمعرفة. (۴۶) الفصول المهمة فی اصول الائمه (علیهم‌السلام)، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، به کوشش قائینی، قم، معارف اسلامی امام رضا (علیه‌السلام)، ۱۴۱۸ ق. (۴۷) فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق. (۴۸) فیض القدیر، المناوی (م ۱۰۳۱ ق)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق. (۴۹) القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، سعدی ابوجیب، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق. (۵۰) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م ۸۱۷ ق)، بیروت، دارالعلم. (۵۱) الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۵۲) کتاب الشهادات، تقریر بحث آیة الله گلپایگانی (م ۱۴۱۴ ق)، سید علی حسینی، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۰۵ ق. (۵۳) الکشاف، الزمخشری (م ۵۳۸ ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق. (۵۴) کشاف القناع، منصور بن یونس البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق. (۵۵) کشف الغطاء، کاشف الغطاء (م ۱۲۲۷ ق)، اصفهان، مهدوی. (۵۶) کفایة الاحکام (کفایة الفقه)، محمد باقر السبزواری (م ۱۰۹۰ ق)، اصفهان، مدرسة صدر مهدوی. (۵۷) کنزالعمال، المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق. (۵۸) لسان العرب، ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ ق. (۵۹) لغت نامه، دهخدا (م ۱۳۳۴ ش) و دیگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ ش. (۶۰) المبسوط فی فقه الامامیه، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة. (۶۱) مجمع البحرین، الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، به کوشش محمود عادل و احمد حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق. (۶۲) مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق. (۶۳) مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ ق. (۶۴) مجمع الفائدة والبرهان، المحقق الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ ق. (۶۵) المحلی بالآثار، ابن حزم الاندلسی (م ۴۵۶ ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر. (۶۶) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق. (۶۷) المدونة الکبری، مالک بن انس (م ۱۷۹ق)، مصر، مطبعة السعادة. (۶۸) مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، الشهید الثانی (م ۹۶۵ ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ ق. (۶۹) مستدرک الوسائل، النوری (م ۱۳۲۰ ق)، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق. (۷۰) مستند الشیعه، احمد النراقی (م ۱۲۴۵ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق. (۷۱) مسند احمد، احمدبن حنبل (م ۲۴۱ ق)، بیروت، دار صادر. (۷۲) المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی (م ۲۱۱ ق)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی. (۷۳) معانی الاخبار، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش. (۷۴) معانی القرآن، النحاس (م ۳۳۸ ق)، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق. (۷۵) معجم الفاظ الفقه الجعفری، احمد فتح الله، ۱۴۱۵ ق. (۷۶) معجم الفروق اللغویه، ابوهلال العسکری (م ۳۹۵ ق)، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ ق. (۷۷) المعجم القانونی، حارث سلیمان الفاروقی، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۹۱ م. (۷۸) المعجم الکبیر، الطبرانی (م ۳۶۰ ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق. (۷۹) معراج السعاده، احمد نراقی (م ۱۲۴۵ ق)، قم، هجرت، ۱۳۷۸ ش. (۸۰) المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامة (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامة (م ۶۸۲ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۸۱) المقنع، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السلام)، ۱۴۱۵ ق. (۸۲) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق. (۸۳) منهاج الصالحین (فتوی، معاملات)، سید علی السیستانی، قم، ستاره، ۱۴۱۶ ق. (۸۴) موسوعة نضرة النعیم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، صالح بن عبدالله، جدة، دارالوسیلة، ۱۴۲۰ ق. (۸۵) میزان الحکمه، ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۶ ق. (۸۶) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق. (۸۷) النهایه، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش آغا بزرگ تهرانی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ ق. (۸۸) نهج البلاغه، الرضی، (م ۴۰۶ ق)، به کوشش عبده، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۸۷ ق. (۸۹) نهج السعاده، محمد باقر المحمودی، بیروت، التضامن الفکری، ۱۳۸۵ ق. (۹۰) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق. (۹۱) الوسیلة الی نیل الفضیله، محمد بن علی الطوسی ابن حمزه (م ۵۶۰ ق)، به کوشش محمد الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ ق. (۹۲) هدایة العباد، سید محمد رضا گلپایگانی (م ۱۴۱۴ ق)، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۰۵ ق. (۹۳) زمینه (ماهنامه)، تهران، سازمان اقتصادی کوثر. (۹۴) سبل السلام، الکحلانی (م ۱۱۸۲ ق)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ ق. (۹۵) قرب الاسناد، الحمیری (م قرن ۳ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۳ ق. ۷ - پانویس۸ - منبعمرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله « راه‌های رفع نیاز متکدی». |